Filosofía da tecnoloxía, para que?

“Preparamos unha civilización global na que os elementos cruciais dependen profundamente da ciencia e a tecnoloxía. Tamén dispuxemos as cousas de modo que case ninguén entenda a ciencia e a tecnoloxía. Iso é unha garantía de desastre. Poderiamos seguir así unha tempada pero, antes ou despois, esta mestura de combustible de ignorancia e poder explotaranos na cara." Carl Sagan.

No século XXI é basicamente indiscutible que as nosas vidas (tal como dio Carl Sagan na anterior frase) atópanse dominadas polas comodidades e vantaxes que a ciencia e a tecnoloxía deron á sociedade. Tamén é indiscutible que a cantidade de persoas conscientes da responsabilidade destas ferramentas son poucas. Desas poucas persoas, é indiscutible que a gran maioría sabe que a filosofía e a tecnoloxía non se mesturan...

Aínda que é certo que a gran maioría de tecnólogos, técnicos e enxeñeiros consideran que coñecer de filosofía resultaríalles pouco redituable para a súa profesión (en máis dun caso teñen razón), tamén é certo que a filosofía non só pode axudar a comprender mellor que é e para que serve a tecnoloxía, senón que ademais é necesario filosofar cando de tecnoloxía fálase, pois non existe proceso racional que non presente un contido de fondo filosófico. Ou sexa, non hai disciplina que non presente problemas do coñecemento, do deber, do ser, da lóxica, da metodoloxía e das implicacións para a vida diaria.

É por estas razóns que nas últimas décadas, dándose conta da importancia social e histórica da tecnoloxía, moitos filósofos (e tecnólogos con intereses filosóficos) voltearon a ver de que trataba dita manifestación humana e por que non podemos falar de humanidade sen tecnoloxía, descubrindo de paso que non é posible (ou mellor devandito, non é desexable) tecnoloxía sen humanidades. Así é como xorde a filosofía da tecnoloxía, en principio como reflexións máis ou menos sustentadas sobre o pouco que os filósofos sabían sobre tecnoloxía, e despois volvéndose toda unha rama da epistemoloxía.

Aínda que o uso do coñecemento con fins prácticos e de innovación estivo presente en toda a nosa historia, o certo é que o asunto da tecnoloxía non foi considerado pola filosofía senón ata o século XIX, e ben entrados no tema, ata o século XX.

E por que os filósofos mostraron interés pola tecnoloxía? A resposta pódese resumir nunha frase de Terencio: un filósofo pode argumentar que se interesa pola tecnoloxía e as súas implicacións porque "nada do humano élle alleo". É posible atopar algunhas palabras de pensadores que van de Platón a Hegel sobre a tecnoloxía, pero a verdade é que case todo o que en filosofía tradicional díxose sobre ciencia e tecnoloxía, sinxelamente é erróneo, xa que non cadra co quefacer destas actividades no mundo real. Moito do que se entende por tecnoloxía desde a tradición filosófica resulta ser unha chea de ideas actualmente caducas e que, de tomarse con seriedade ou aplicabilidade aos nosos tempos, resultaría nunha reflexión filosófica anti-científica e anti-tecnolóxica.

Foi Karl Marx quen atribuiría por primeira vez un papel central ás ferramentas e técnicas dentro das súas reflexións: máis aló dos prexuízos epistemológicos e humanistas.

Marx reinvestiu tamén, dalgún modo, o prexuízo do humanismo filosófico acerca da técnica, emprazándoa como motor da emancipación humana na súa teoría do desenvolvemento histórico. Segundo esta teoría, o desenvolvemento dos medios de produción, determinado polas innovacións técnicas, é o que configura os cambios en estrutúralas socio-políticas e ideolóxicas."

Marx interesouse bastante no desenvolvemento da tecnoloxía industrial do seu tempo, predicindo incluso as "tendencias cara á sistematización tecnolóxica e a automatización da produción". Pero Marx non buscaba crear unha disciplina epistemológica enfocada á análise da tecnoloxía (de feito, isto non se fixo ata ben entrado o século XX), senón que investigou sobre os adiantos da súa época para poder dar sustento no quefacer industrial á súa crítica da economía política imperante no século XIX.

Pero o termo "filosofía da tecnoloxía" non aparecería ata 1877 da pluma do filósofo  e xeógrafo alemán Ernst Kapp, coa súa obra titulada: Principios dunha Filosofía da Tecnoloxía. Aínda que ben poderiamos dicir que Kapp foi o pai desta disciplina, o certo é que tamén poderiamos dicir que foi un "non tan bo pai", pois a súa reflexión neohegeliana dirixiuse cara a puntos "estraños", tales como o querer ver á tecnoloxía e o seu desenvolvemento como proxeccións dos órganos humanos, ou a idea de que a técnica era a propulsora da cultura, a moral e o desenvolvemento intelectual. O tema volve adquirir notoriedade con Friedrich Desauer e a súa obra Filosofía da Tecnoloxía.

Desauer, cunha especulación platónica, aseguraba que o ser humano, ao continuar actualizando as súas ferramentas e técnicas, obra como instrumento de Deus para continuar coa súa creación. Desauer íase da tecnoloxía á teoloxía. As especulacións no campo tradicional continúan ata atoparnos con José Ortega e Gasset e Martin Heidegger. Ortega e Gasset é o primeiro en dedicar un estudo filosófico á tecnoloxía  coa súa Meditación sobre a Técnica, obra na que afirma que  o ser humano está determinado biológicamente (pero non culturalmente) "para o cal, o superfluo é necesario." Ou sexa, o ser humano é un "ser técnico"  que busca sempre novas posibilidades que non existen na natureza. Pola súa banda, Heidegger presenta a típica filosofía oscurantista e anti-científica da tecnoloxía en "A Pregunta pola Técnica".

En todo o ensaio, Heidegger non mostra nada de contido orixinal, pero si moito esoterismo (como dicir que "...a esencia da técnica esencie no acaecimiento propio da verdade"). As afirmacións de Heidegger, escurecidas pola súa típica forma de "filosofar" xa foran constatadas por físicos como Heisenberg na Imaxe da Natureza da Física Actual. O que é orixinal en Heidegger,  son as súas conclusións negativas sobre a tecnoloxía, asegurando que esta, xunto á ciencia, representa "un extremo perigo, non só para a esencia do home, senón para todo desocultar como tal."

Os problemas de tipo ético, ontológico e axiológico foron os inspiradores de obras de ciencia ficción e divulgación científica. A reflexión de fondo filosófico resulta ser un dos campos máis fascinantes para moitos dentro da ciencia, a tecnoloxía e a enxeñería.

De Marx a Heidegger é posible atopar reflexións interesantes talvez para unha boa cultura filosófica, pero pouco que nos axude a comprender de forma correcta e clara á tecnoloxía, a relación desta coa filosofía e coa cultura en xeral.

 Por fortuna, a filosofía da tecnoloxía moderna non seguiu ningunha destas reflexións. Logo dunha serie de eventos coa temática de tecnoloxía e filosofía durante a década dos 60's, nos anos 70's dar os últimos sucesos que permitiron a creación dunha disciplina independente (aínda que moi conectada á filosofía da ciencia): a filosofía da tecnoloxía. Paul Durbin (coñecido máis como "o padriño da filosofía da tecnoloxía norteamericana") organizou congresos de filosofía da tecnoloxía en 1975 e 1977 na Universidade de Delaware, sobre os cales se crearon os soportes institucionais desta nova disciplina, culminando coa creación da Society for Philosophy and Technology en 1983.

É a partir de entón que podemos dicir que xorde a filosofía da tecnoloxía actual, enfocada aos problemas éticos, lóxicos, semánticos, metodolóxicos e ontológicos da tecnoloxía e a enxeñería. É a partir de entón que se fan as preguntas interesantes e os debates apaixonantes que teñen que ver co desenvolvemento da tecnoloxía e o seu impacto no mundo real. Para penetrarse nesta apaixonante disciplina epistemológica, é necesario (como en toda rama de análise filosófica e social) ter un coñecemento decente da disciplina analizada. Ou sexa, ter unha boa cultura sobre a tecnoloxía, a súa historia e desenvolvemento. Preguntas como ¿cal é a natureza da tecnoloxía? resultan en espléndidos exemplos de como é necesario tal bagaxe de coñecementos sobre o tema, pois doutro xeito, corremos o risco de facer filosofía lixo ao estilo Heidegger: baleira e sen orixinalidade, que ademais trae consigo unha carga de escurantismo anticientífico que fai desta reflexión algo nocivo para o diálogo entre humanidades e enxeñeiros e técnicos.

Posted in: Filosofía e Tecnoloxía